Աստղագիտությունը հին Հունաստանում

Հայկի համաստեղություն, առաջին համաստեղություններից մեկը, որը հիշատակվել է հին հունական գրականությունում (Հեսիոդոս, «Աշխատություններ և օրեր»)

Հին Հունական աստղագիտություն, այն մարդկանց աստղագիտական հայացքները, ովքեր գրել են հին հունարեն անկախ բնակության վայրից՝ Հելլադա, Արևելքի հելլենականացված վանականություն, Հռոմ կամ Բյուզանդական կայսրություն։ Ընդգրկում է մեր թվարկությունից առաջ VI դարից մինչև մեր թվարկության V դար։ Հին Հունական աստղագիտությունը ոչ միայն աստղագիտության այլ նաև ընդհանրապես գիտության զարգացման կարևորագույն էտապներից է։ Հին հույն գիտանականների աշխատություններում արծարծվում են այնպիսի գաղափարների սկզբնակներ, որոնց վրա հիմնված է նոր գիտությունը։ Հին հունական և ժամանակակից աստղագիտական պատկերացումների միջև կան խիստ նմանություններ։

Ներածություն

Հին հունական աստղագիտության պատմագրությունը

Ոչ մեծ բացառություններով, մեզ չեն հասել անտիկ աստղաբանների աշխատությունները, և մենք կարող ենք վերականգնել նրանց ձեռքբերումները հիմնականում փիլիսոփաների ստեղծագործությունների հիման վրա։ Սակայն վերջիններս ոչ միշտ են ադեկվատ պատկերացումներ ունեցել գիտական տեսությունների նրբությունների վերաբերյալ։ Շատ հաճախ հին հունական աստղագիտության մասին տեղեկություններ ստանում ենք միջնադարյան Հնդկաստանի աստղագիտության պատմությունից, քանի որ Հնդկական միջնադարյան աստղագիտությունը հիմնված է անտիկ մինչպտղոմեոսյան հունական գիտության վրա (և անգամ մինչհիպարքոսյան)։ Բացի այդ, ժամանակակից պատմաբանները դեռ միանշանակ պատկերացումներ չունեն այն մասին թե որտեղից է ծագել հին հունական աստղագիտությունը։

Անտիկ աստղագիտության ավանդական տարբերակը ընդհանուր առմամբ հենված է մոլորակների շարժման անկանոնության վրա, որը տեղի ունի աշխարհի համակարգի գեոցենտրիկության պատճառով։ Համարվում է, որ աստղագիտության զարգացման համար հատկապես մեծ նշանակություն են ունեցել նախասոկրատիկները, ովքեր ձևավոևված կարծիք ունեին, որ բնությունն անկախ գոյություն է, և դրանով էին բացատրում այն, որ անտիկ փիլիսոփաները միշտ փորձել են գտնել բնության ներքին կանոնները։ Սական, կարևորագույն ֆիգուր է նաև Պլատոնը (մեր թվարկությունից առաջ V—IV դարեր), ով մաթեմատիկայի առաջ խնդիր դրեց արտահայտել մոլորակների շարժումները (ներառյալ հետադարձ շարժումները) որպես որոշ պարզ հավասարումների համախմբի արդյունք, որոնք ցույց են տալիս գնդաձև մարմնի շարժումը։ Ընդհանուր առմամբ այդ ծրագրի վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ Արիստոտելը։ «Պլատոնի խնդիրը» լուծելու առաջին փորձը դարձավ Եվդոքսի տեսությունը, որին հաջորդեց էպիկենտրոնների տեսությունը։

Ընդ որում, գիտնականները ոչ միայն փորձում էին բացատրել երկնային մարմինների շարժումների առանձնահատկությունները, այլ փորձում էին դրանք առիթ դարձնել հետաքրքիր մաթեմատիկական ու փիլիսոփայական խնդիրների ստեղծման համար։ Համապատասխանաբար, աստղագետների փաստացի չէին զբաղվում աստղագիտական ուսումնասիրությունների ու հետազոտությունների նոր եղանակների մշակմամբ, որոնք հնարավորություն կտային հետևել երկնային մարմիններին կամ կանխագուշակել դրանց հետագա վարքը։

Դրանում, ինչպես ընդունված է համարել, հույները խիստ զիջել են բաբելոնցիներին, ովքեր հին ժամանակներից զբաղվել են աստղագիտությամբ ու ուսումնասիրել են երկնային մարմինների շաժումների օրինափաչությունները։ Այդ տեսակնետի համաձայն անտիկ աստղագիտության մեջ զարգացման նոր թափ դարձավ այն, որ հույն աստղաբաններիր ձեռքն ընկան բաբելոնյան հետազոտողների աշխատություները (ինչը կատարվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու գրավումների շնորհիվ)։ Միայն այդ ժամանակ հույները հասկացան երկնային մարմիններին տեսանելիորեն հետևելու ու երկրաչափական խնդիրների միջոցով օրինաչափությունները հասկանալու «համը»։ Ինչպես համարվում է, առաջինը այդ ուղով գնացել է Հիպարքոսը (մեր թվարկությունից առաջ II դարի երրորդ կես), ով կառուցել է Արեգակի ու լուսնի շարժման առաջին մոդելները, որոնք ոչ միայն համապատասխանում էին ժամանակի փիլիսոփանելի պահանջներին, այլ նաև բացատրում էին տրված ուսումնասիրություններնյ ու հետազոտությունները։ Այդ նպատակով նա մշակեց նոր մաթեմատիկական համակարգ՝ եռանկյունաչափությունը։ Անտիկ աստղագիտության զարգացման գագաթնակետը ֆարձավ մոլորակների շարժման Պտղոմեոսյան մոդելի ի հայտ գալը (մեր թվարկությունից առաջ II)։

Աթենական դպրոց՝ Ռաֆայելի արմնանկարը, որը պատկերում է հին հույն մտածողներին

Ալտերնատիվ տեսակետտի համաձայն մոլորակների մոդելի կառուցումը բոլորովին ներառված չէր անտիկ շրջանի հույն աստղագետների խնդիրների ցանկում։ Այդ ժամանակաշրջանն ուսումնասիրողների կարժիքով հույները այդ երկարն ժամանակամիջոցի ընթացքում կա՛մ չգիտեին մոլորակների պտտական շարժման մասին, կա՛մ առանձնապես մեծ նշանակություն չէին տալիս այդ շարժմանը։ Աստղագետների գլխավոր խնդիրը օրացույցի ստեղծումն ու աստղերի միջոցով ժամանակի պատկերացման հնարավորությունների բացահայտումն էր։ Ընդ որում, հիմանարար դերը վերագրվում է Եվդոքսին, բայց ոչ այնքան նրա հոմոցենտրիկ սֆերաների ստեղծման, որքան երկնոլորտի ընդհանուր կոնցեպցիայի մշակման շնորհիվ։ Այս կետի վերաբերյալ հետազոտությունների զարգացման համար մեծ նշանակություն են ունեցել նաև Հիպարքոսի ու Պտղոմեոսի աշխատությունները, քանի որ տեսանելի երկնային լուսատուների շարժման մոդելների ստեղծումը մեծ մասամբ վերագրվում է այս աստղագետներին։

Վերջապես, գոյություն ունի երրորդ տեսակետը, որը երկրորդի հակառակն է։ Մաթեմատիկական աստղագիտության զարգացումը նրանք կապում են պյութագորասյանների հետ, որոնց վերագրվում են երկնային գնդոլորտի կոնցեպցիայի ստեղծման մոդելները, պտտական շարժումների տեսությունների ստեղծման խնդիրների առաջադրումները և անգամ առաջին էպիկենտրոնների տեսությունը։ Այս տեսակետի կողմնակիցները թեզ են առաջարկում, որի համաձայն մինչհիպարքոսյան շրջանի աստղագիտությունը ոչ էմպիրիկ էր, ցույց տալով մեր թվարկությունից առաջ III դարի աստղագետների աշխատությունների ճշմարիտությունը և այդ տեղեկատվության կիրառումը Հիպարքոսի կողմից, որպես իր՝ Արեգակի ու Լուսնի շարժման ու փոխդասավորության մոդելի ստեղծման հիմքեր։ Նրանք կլարևորում են նաև կոսմոլոգիայում մոլորակների ու աստղերի անտեսանելի պարալաքսների մասին սպեկուլյացիաների լայն կիրառումը։ Հույն գիտնականների որոշ հայտնագործություններ հասանելի են եղել նաև նրանց բաբելոնցի կոլեգաներին։ Որպես աստղագիտության հիմք, եռանկյունաչափության հիմնական տեսությունները ստեղծումը ևս վերագրվում է մեր թվարկությունից առաջ III դարի գիտնականներին։ Անտիկ աստղագիտության համար նշանակալի ստիմուլ դարձավ մեր թվարկությունից առաջ III դարում Արիստարքոս Սամոսացու կողմից աշխարհի արեգակնակենտրոն համարակարգի մոդելի ստեղծումն ու դրա վերամշակումը, ներառյալ մոլորակների շարժումներչ դինամիկության հաշվարկները։ Արեգակնակենրոնությունը անտիկ գիտության մեջ բավականին հիմնավորված է եղել, իսկ դրա հերքումը ոչ գիտական է համարվել քաղաքական ու կրոնական ֆակտորներով։

Անտիկ հունական աստղագիտության գիտական մեթոդը

Հին հույների ամենամեծ ձեռքբերումը Տիեզերքի երկրաչափացումն է, որն ներառում է ոչ միայն երկրաչափական կառուցվածքների օգտագործումը երկնային իրությունների նկարագրման մեջ, այլ նաև խիստ տրամաբանական ապացույց էվկլիդյան երկրաչափության օրինակով։

Անտիկ աստղագիտության իշխող մեթոդոլոգիան «երևույթների փրկության» եղանակն է․ անհրաժեշտ է գտնել հավասար շրջանային շարժումների կոմբինացիա, որի օգնությամբ հնարավոր կլինի մոդելավորել երկնային լուսատուների անհավասարությունները։ «Երևույթների փրկությունը» հույները մտածել են, որպես զուտ մաթեմատիկական խնդիր և անգամ չէր նախատեսվում, որ հավասարաչափ շրջանային շարժումների ստացված կոմպոզիցիան ինչ-որ կամ ունի ֆիզիկական իրության հետ։ Ֆիզիկայի խնդրի պատասախան էր համարվում միայն «Ինչու՞» հարցը, այսինքն երկնային մարմինների շարժումների պատճառների որոշելը։ Մաթմատիկական հաշվարկները ֆիզիկայում չէին կիրառվում։

Ժամանակագրություն

Անտիկ հունական աստղագիտությունը պայմանականորեն կարելի է բաժանել չորս ժամանակաշրջանի, պայմանավորված անտիկ հասարակության զարգացման փուլերով.

• Արխայիկ (նախագիտական) շրջան (մ. թ. ա. VI դար). Հունաստանում պոլիսային կառույցների ձևավորումը։
• Դասական շրջան (մ.թ.ա. VI—IV դարեր). հին հունական պոլիսի ծաղկումը։
• Հելլենիստական շրջան (մ.թ.ա. III—II դարեր). Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայսրության տարածքում խոշոր միապետական տերությունների ծաղկում։ Գիտական տեսանկյունից մեծ նշանակություն ունի պտղոմեոսյան Եգիպտոսը Ալեքսանդրիա մայրաքաղաքով։
• Անկման շրջան (մ.թ.ա. I դարից մ.թ.I դար), պայմանավորված է հելլենիստական տերությունների աստիճանաբար անկմամբ ու Հռոմի ազդեցությամբ։
• Իմպերիալ շրջան (մ.թ. II—V դարեր). ամբողջ Միջերկրածովյան շրջանի՝ ներառյալ Հունաստանն ու Եգիպտոսը Հռոմեական կայսրության իշխանության ներքո։

Նախագիտական շրջան (մինչև մ. թ. ա. VI դար)

Ատլասը, ով պահում էր երկնակամարը (Ատլաս Ֆարնեզե՝ մեզ հասած աստղային գլոբուսներից ամենահինը)

Այդ ժամանակաշրջանի հույների աստղագիտական պատկերացումների մասին տեղեկություններ մեզ հասել են Հոմերոսի ու Հեսիոդոսի պոեմներից. այնտեղ հիշատակվում են աստղերի ու համաստեղությունների շարքեր, բերվում են պարզ օրնակներ, թե ինչպես երկնային լուսատուներն օգտագործել տեղորոշման կամ տարվա եղանակի որոշման համար։ Այդ շրջանի տիեզերաբանական պատկերացումները մեծ մասամբ նման էին լեգենդներին. Երկիր համարվում է հարթ, իսկ երկնակամարը՝ կոշտ բաժակ, որը դրված է Երկրի վրա։

Դրա հետ մեկտեղ, որոշ գիտական պատմաբանների կարծիքով, այդ ժամանակաշրջանի հելլենիստական կրոնափիլիսոփայական միավորումներից մեկի (օրֆիկների) անդամներին հայտնի էին որոշ հատուկ հասկացություններ (օրինակ, պատկերացումներ որոշ երկնային շրջանների մասին)։ Սակայն, այս կարծիքի հետ համակարծիք չեն շատ հետազոտողներ։

Դասական շրջան (մ. թ. ա. VI-IV դարեր)

Այս ժամանակաշրջանի հիմնական գործող անձինք փիլիսոփաներն են, ովքեր ինտուիցիայով զգացել են այն, ինչը հետագայում կոչվել է պատկերացման մեթոդ։ Միաժամանակ անց են կացվել առաջին մասնագիտացված աստղագիտական ուսումնասիրությունները, զարգացել են օրացույցների տեսություններն ու կիրառությունները; աստղագիտության հիմքում առաջին հերթին ընկած է երկրաչափությունը։ Մաթեմատիկական հաշվարկների օգնությամբ հաշվում են տարբեր աստղագիտական մարմինների ու երկնային լուսատուների շարժումներն ու դիրքային հեռավորությունները; փորձում են ֆիզիկական երևույթների օգնությամբ բացատրել աստղագիտական մարմինների շարժումների օրինաչափությունները։ Գիտական բացատրություն ստացան աստղագիտական երևույթների մի մասը, ապացուցվեց Երկրի գնդաձևությունը։ Այդ ամենի հետ մեկտեղ աստղագիտական ուսումնասիրությունների ու տեսությունների կապը դեռևս շատ թույլ էր, կային բաներ, որոնք ապացուցման կարիք ունեին։

Գրականություն

Սկզբնաղբյուրներ

• Արատոս, «Երկնային երևույթներ», Պատմաաստղագիտական ուսումնասիրություններ, Online
• Արիստարքոս Սամոսացի, «Արեգակի ու լուսնի հեռավորությունների ու փոխադարձ չափերի մասին» Online:
• Արիստոտել, «Մետաֆիզիկա», գիրք XII, գլ. 8 Online
• Արիստոտել, «Մետեորոլոգիկա». Online
• Արիստոտել, «Երկնքի մասին». Online
• Հեմինոս։ Ներածություն երևույթներում 5.2 (2011) 174–233. Online
• Հեսիոդոս, «Աշխատություններ և օրեր» (պարունակում է որոշ համաստեղությունների մասին հունական պատկերացումների արձանագրություններ) 2001. Online
• Հիգինոս, «Աստղագիտություն», 1997. Online Արխիվացված 2009-02-02 Wayback Machine
• Կլեոմեդոս։ Ոսւումնասիրություն գնդաձև երկնային մարմինների մասին Учение о круговращении небесных тел (перевод А.И. Щетникова), Схолэ, 4. 2 (2010) 349–415. Online
• Մարկ Մանիլիոս. Աստղագիտություն։
• «Երկինք, գիտություն, պոեզիա։ Անտիկ հեղինակները երկնային լուսատուների, նրանց անվանումների, ծագումների ու մայրամուտների և տարվա եղանակների մասին», М., МГУ, 1997. Online
• Platwn, «Թիմեոս». Online
• Պրոկլուս Դիադոկ, «Պլատոնի "Թիմեոս"-ի մեկնաբանությունը». Online Արխիվացված 2007-08-07 Wayback Machine
• Կլավդիոս Պտղոմեոս, «Ալմահեսթ, կամ մաթեմատիկական ստեղծագործություն տասներեք հատորով» Online
• Թեոն Սմիրնացի. «Մաթեմատիկական այն մարմինների նկարագրությունները, որոնք անհրաժեշտ են Պալտոն կարդալու համար» Online

Հետազոտություններ

• Aaboe A. Scientific Astronomy in Antiquity. — Phil. Trans. R. Soc. Lond. A. — 1974. — Vol. 276. — P. 21—42.
• Aiton E. J. Celestial spheres and circles. — History of Science. — 1981. — Vol. 19. — P. 76—114.
• Campion N. Astronomy and Psyche in the Classical World: Plato, Aristotle, Zeno, Ptolemy. — Journal of Cosmology. — 2010. — Vol. 9. — P. 2179—2186.
• Christianidis J., Dialetis D., Gavroglu K. Having a Knack for the Non-intuitive: Aristarchus’s Heliocentrism through Archimedes’s Geocentrism. — History of Science. — 2002. — Vol. 40. — P. 147—168.
• Couprie D. L. Heaven and Earth in Ancient Greek Cosmology: From Thales to Heraclides Ponticus. — Oxford University Press, 2011.
• Dicks D. R. Early greek astronomy to Aristotle. — Ithaca, New York: Cornell Univ. Press, 1985.
• Dreyer J. L. E. History of the planetary systems from Thales to Kepler. — Cambridge University Press, 1906.
• Duke D. Hipparchus’ Coordinate System. — Arch. Hist. Exact Sci. — 2002. — Vol. 56. — P. 427—433.(չաշխատող հղում)
• Duke D. The Equant in India: The Mathematical Basis of Ancient Indian Planetary Models. — Arch. Hist. Exact Sci. — 2005. — Vol. 59. — P. 563—576.(չաշխատող հղում)
• Duke D. The Very Early History of Trigonometry. — DIO: The International Journal of Scientific History. — 2011. — Vol. 17. — P. 34—42.
• Dutka J. Eratosthenes' measurement of the Earth reconsidered. — Arch. Hist. Exact Sci. — 1993. — Vol. 46. — P. 55—66.(չաշխատող հղում)
• Engels D. The length of Eratosthenes' stade. — American J. of Philology. — 1985. — Vol. 106. — P. 298—311.
• Evans J. The History and Practice of Ancient Astronomy. — New York: Oxford University Press, 1998.
• Evans J. The material culture of Greek astronomy. — Journal of the History of Astronomy. — 1999. — Vol. 30. — P. 238—307.
• Gingerich O. Was Ptolemy a Fraud?. — Royal Astron. Soc. Quarterly Journal. — 1980. — Vol. 21. — P. 253—266.
• Goldstein B. R. Saving the phenomena: The background to Ptolemy's planetary theory. — Journal of the History of Astronomy. — 1997. — Vol. 28. — P. 1—12.
• Goldstein B. R., Bowen A. C. A new view of early Greek astronomy. — Isis. — 1983. — Vol. 74(273). — P. 330—340.
• Goldstein B. R., Bowen A. C. The introduction of dated observations and precise measurement in Greek astronomy. — Arch. Hist. Exact Sci. — 1991. — Vol. 43(2). — P. 93—132.
• Graham D. Science Before Socrates: Parmenides, Anaxagoras, and the New Astronomy. — Oxford University Press Inc, 2013.
• Grant E. The Medieval Cosmos: Its Structure and Operation. — Journal for the History of Astronomy. — 1997. — Vol. 28. — P. 147—167.
• Grant E. A History of Natural Philosophy From the Ancient World to the XIX century. — New York: Cambridge University Press, 2007.
• Gregory A. Plato and Aristotle on eclipses. — Journal of the History of Astronomy. — 2000. — Vol. 31. — P. 245—259.
• Gregory A. Eudoxus, Callippus and the Astronomy of the Timaeus. — Bulletin of the Institute of Classical Studies, Supplement. — 2003. — Vol. 78. — P. 5—28.
• Gregory A. Ancient Greek Cosmogony. — London: Duckworth, 2007.
• Heath T. L. Aristarchus of Samos, the ancient Copernicus: a history of Greek astronomy to Aristarchus. — Oxford: Clarendon, 1913 (reprinted New York, Dover, 1981).
• Jones A. The adaptation of Babylonian methods in Greek numerical astronomy. — Isis. — 1991. — Vol. 82(313). — P. 441—453.
• Jones A. An ‘‘Almagest’’ Before Ptolemy’s?. — In: Studies in the History of the Exact Sciences in Honour of David Pingree, edited by C. Burnett, J.P. Hogendijk, K. Plofker, and M.Yano. — Leiden: Brill, 2004. — P. 129—136.
• Jones A. Ptolemy’s Ancient Planetary Observations. — Annals of science. — 2006. — Vol. 63. — P. 255—290.
• Kahn C. H. On Early Greek Astronomy. — The Journal of Hellenic Studies. — 1970. — Vol. 90. — P. 99-116.
• Knorr W. R. Plato and Eudoxus on planetary motions. — Journal of the History of Astronomy. — 1990. — Vol. 12. — P. 314—329.
• Kragh H. Ancient Greek-Roman Cosmology: Infinite, Eternal, Finite, Cyclic, and Multiple Universes. — Journal of Cosmology. — 2010. — Vol. 9. — P. 2172—2178.
• Maeyama Y. Ancient stellar observations: Timocharis, Aristyllus, Hipparchus, Ptolemy — the dates and accuracies. — Centaurus. — 1984. — Vol. V.27(3-4). — P. 280–310.
• Murschel A. The Structure and Function of Ptolemy's Physical Hypotheses of Planetary Motion. — Journal of the History of Astronomy. — 1995. — Vol. 26. — P. 33—61.
• Neugebauer O. The History of Ancient Astronomy: Problems and Methods. — Journal of Near Eastern Studies. — 1946. — Vol. 58. — P. 1—38.
• Neugebauer O. The History of Ancient Astronomy: Problems and Methods (Concluded). — Journal of Near Eastern Studies. — 1946. — Vol. 58. — P. 104—142.
• Neugebauer O. Mathematical methods in ancient astronomy. — Bull. Amer. Math. Soc. — 1948. — Vol. 54, No 11, Pt. 1. — P. 1013—1041.
• Neugebauer O. The Early History of the Astrolabe. Studies in Ancient Astronomy IX. — Isis. — 1949. — Vol. 49. — P. 240—256.
• Neugebauer O. On Some Aspects of Early Greek Astronomy. — Proceedings of the American Philosophical Society. — 1972. — Vol. 116. — P. 243—251.
• Neugebauer O., Van Hoesen H. B. Greek Horoscopes. — American Philosophical Society, 1987.
• Panchenko D. Who found the Zodiac?. — Antike Naturwissenschaft und ihre Rezeption. — 1998. — Vol. 9. — P. 33-44.
• Pedersen O. Scientific accounts of the universe from antiquity to Kepler. — European Review. — 1994. — Vol. 2(2). — P. 125–140.
• Pedersen O. A Survey of the Almagest. — Springer, 2010.
• Pingree D. On the Greek Origin of the Indian Planetary Model Employing a Double Epicycle. — Journal of the History of Astronomy. — 1971. — Vol. 2. — P. 80—85.
• Pinotsis A. D. Comparison and historical evolution of ancient Greek cosmological ideas and mathematical models. — Astronomical & Astrophysical Transactions. — 2005. — Vol. 24. — P. 463—483.
• Pinotsis A. D. The Antikythera mechanism: who was its creator and what was its use and purpose?. — Astronomical & Astrophysical Transactions. — 2007. — Vol. 26. — P. 211—226.(չաշխատող հղում)
• Rawlins D. Ancient geodesy: achievements and corruption. — Vistas in astronomy. — 1985. — Vol. 28. — P. 255—268.
• Rawlins D. Ancient Heliocentrists, Ptolemy, and the equant. — American Journal of Physics. — 1987. — Vol. 55. — P. 235-9.
• Rawlins D. Hipparchos' ultimate solar orbit. — DIO. — 1991. — Vol. 1.1. — P. 49-66.
• Rawlins D. Continued-Fraction Decipherment: Ancestry of Ancient Yearlengths and pre-Hipparchan Precession. — DIO. — 1999. — Vol. 9.1.
• Rawlins D. Aristarchos and the «Babylonian» System B Month. — DIO. — 2002. — Vol. 11.1.
• Rawlins D. Aristarchos Unbound: Ancient Vision. — DIO. — 2008. — Vol. 14.
• Russo L. The astronomy of Hipparchus and his time: A study based on pre-ptolemaic sources. — Vistas in astronomy. — 1994. — Vol. 38, Pt 2. — P. 207—248.
• Russo L. The forgotten revolution: how science was born in 300 BC and why it had to be reborn. — Berlin.: Springer, 2004.
• Saliba G. Arabic Planetary Theories after the Eleventh Century AD. — in: Encyclopedia of the History of Arabic Science. — London: Routledge, 1996. — P. 58—127.
• Sidoli N. Hipparchus and the Ancient Metrical Methods on the Sphere. — Journal of the History of Astronomy. — 2004. — Vol. 35. — P. 71—84.
• Siorvanes L. Proclus: Neo-Platonic Philosophy and Science. — New Haven: Yale University Press, 1996.
• Swerdlow N. M. Hipparchus on the distance of the sun. — Centaurus. — 1969. — Vol. 14. — P. 287—305.
• The Biographical Encyclopedia of Astronomers / Hockey T. et al. (Eds.). — New York: Springer, 2007. — 1341 p. — ISBN 978-0-387-31022-0(չաշխատող հղում)
• Thurston H. Greek Mathematical Astronomy Reconsidered. — Isis. — 2002. — Vol. 93. — P. 58—69.
• Thurston H. Early astronomy. — New York: Springer-Verlag, 1994.
• Toomer G. J. Hipparchus on the distances of the Sun and Moon. — Arch. Hist. Exact Sci. — 1974. — Vol. 14. — P. 126—142.
• Toomer G. J. Hipparchus. — Dictionary of Scientific Biography. — 1978. — Vol. 15. — P. 207—224.
• Tzvi Langermann Y. Arabic Cosmology. — Early science and medicine. — Heidelberg, New York: Springer, 1997. — Vol. 2. — P. 185—213.
• Van der Waerden B. L. The Earliest Form of the Epicycle Theory. — Journal of the History of Astronomy. — 1974. — Vol. 5. — P. 175—185.
• Van der Waerden B. L. On the motion of the planets according to Heraclides of Pontus. — Arch. Internat. Hist. Sci. — 1978. — Vol. 28 (103). — P. 167—182.
• Van der Waerden B. L. The Motion of Venus, Mercury and the Sun in Early Greek Astronomy. — Arch. Hist. Exact Sci. — 1982. — Vol. 26 (2). — P. 99—113.(չաշխատող հղում)
• Van der Waerden B. L. Greek astronomical calendars. III. The calendar of Dionysios. — Arch. Hist. Exact Sci. — 1984. — Vol. 29 (2). — P. 125—130.(չաշխատող հղում)
• Van der Waerden B. L. The heliocentric system in Greek, Persian and Hindu astronomy. — In: From deferent to equant: A Volume of Studies in the History of Science in the Ancient and Medieval Near East in Honor of E.S. Kennedy. — Annals of the New York Academy of Sciences, 1987, June. — Vol. 500. — P. 525—545.
• Van der Waerden B. L. Reconstruction of a Greek table of chords. — Arch. Hist. Exact Sci. — 1987. — Vol. 38. — P. 23—38.(չաշխատող հղում)
• White S. A. Milesian Measures: Time, Space, and Matter. — In: P. Curd and D. Graham (Eds.), Oxford Handbook to Presocratic Philosophy. — Oxford: Oxford University Press, 2008. — P. 89—133.

Տես նաև

• Անտիկ հունական փիլիսոփայություն
• Եռանկյունաչափության պատմություն

Արտաքին հղումներ

• Буркерт В. «Астрономия и пифагореизм (пер. с англ. А. С. Афонасиной)» (PDF) (ռուսերեն).
• Зайцев А. И. «Возникновение астрономии и первые попытки применения научных методов для объяснения физических явлений» (ռուսերեն).
• Кан Ч. Ш. Употребление термина «космос» в ранней греческой философии (перевод М. Н. Вольф).
• Кимелев Ю., Полякова Т. Наука и религия. Глава 1. Античное наследие: от Анаксимандра до Прокла.
• Лупандин И. В. Лекции по истории натурфилософии (античной космологии посвящены лекции 3—8).
• Пантелеев А. Греческая астрономия и астрология. — 2001.
• Созвездия античности.
• Солнечные часы Древней Греции.
• «Antikythera Mechanism research project» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
• Duke D. «Ancient Planetary Model Animations» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
• Duke D. «Six Easy Lectures on Ancient Mathematical Astronomy» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 14-ին.
• Freeth T., Jones A. «The Cosmos in the Antikythera Mechanism» (անգլերեն).
• Graham D. W. «Advances in Early Greek Astronomy» (անգլերեն).(չաշխատող հղում)
• Hatch R. A. «History of Science Study Guide» (անգլերեն).
• Mahoney M. S. «Ptolemaic Astronomy in the Middle Ages» (անգլերեն).
• McConnell C. S. «Models of Planetary Motion from Antiquity to the Renaissance» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 19-ին.
• Mendell H. «Anaximander's Cosmology» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 5-ին.
• O'Connor J. J., Robertson E. F. «Greek_astronomy (MacTutor History of Mathematics archive)» (անգլերեն).
• Vicentini M. «Models for planetary motion: from the homocentric spheres to epicycles and heliocentric orbits» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017-03-01-ին. Վերցված է 2014-11-20-ին.